| Początki szkolnictwa w Kamieniu |
|
| niedziela, 29 sierpnia 2021 14:10 |
|
Po reformie monarchii austriackiej i przyznaniu autonomii Galicji od 1867 r. językiem głównym w szkołach stał się język polski. Do programu wprowadzono nauki przyrodnicze i historyczne oraz gimnastykę. Uchwała o powszechnym obowiązku nauczania dzieci do lat 12 obowiązywała od roku 1873, w którym także ustanowiono Radę Szkolną we Lwowie i spolszczono szkolnictwo. Opierając się na rozkazie gubernialnym z 1877 roku, Cyrkuł Rzeszowski nakazywał przestrzeganie przez rodziców posyłania dzieci do szkoły – najczęściej bowiem posyłano je do pasienia krów. Ustawę o obowiązku szkolnym uchwalił Sejm Galicyjski dopiero w 1895 roku. Szkół ludowych w Galicji – które oddane były pod nadzór duchowieństwa – nie było jednak zbyt wiele. W 1890 roku uczęszczało do nich 60% dzieci. Do roku 1876 w Kamieniu nie było zorganizowanej szkoły, w której mogłaby się uczyć młodzież. Najbliższa szkoła trywialna była w Cholewianej Górze, a szkoły parafialne w Górnie, Jeżowem i Łętowni. Na tak dosyć późne zorganizowanie szkolnictwa w Kamieniu musiał niewątpliwie negatywnie wywrzeć fakt długotrwałego podziału miejscowości pomiędzy dwie parafie: Jeżowe i Górno. Nie oznacza to, że do tego roku nie uczono młodzieży w Kamieniu czytania, pisania i rachowania. Uczyli tego dwaj mieszkańcy wsi: Wojciech Łach – bezrolny, uważany za nauczyciela, ponieważ z tej pracy się utrzymywał oraz Michał Majowicz – rolnik, członek Powiatowej Rady Szkolnej.
Wycinek z austriackiej mapy katastralnej z 1853 r. na której widoczny jest zarys dawnego spichlerza królewskiego
Decyzja o budowie pierwszej szkoły w Kamieniu zapadła w 1873 r. za rządów wójta Tomasza Wąsika. Szkoła ta powstała na miejscu dawnego spichlerza królewskiego, który został rozebrany jako nie nadający się do użytku. Ta pierwsza z kamieńskich szkół została wybudowana w latach 1874-76 ze środków gminy i dodatkowego opodatkowania ludności. Był to murowany budynek, który został rozebrany w 1914 r. Zaznaczyć należy, że w „Szematyzmach Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim” kamieńska szkoła pojawia się dopiero w roczniku 1878 z jedynym nauczycielem, a zarazem pierwszym kierownikiem szkoły Janem Niewolkiewiczem. W roczniku 1880 została ona oznaczona już jako szkoła dwuklasowa, została w nim wymieniona także druga nauczycielka Maria Baraniecka, w 1883 r. w jej miejsce przyszedł Jakób Gronek. Od roku 1894 szkoła jest wykazywana jako czteroklasowa. Na kartach „Szematyzmów …” pojawiają się nazwiska kilkudziesięciu ówczesnych nauczycieli których nie będą kojarzyli nawet najstarsi mieszkańcy Kamienia dlatego wspomnę jedynie, że Jan Niewolkiewicz był kierownikiem szkoły do 1889 r., kiedy zastąpił go Aleksander Kużniarski. Kierował on pracami szkoły do 1911 r., a jego następczynią na tym stanowisku została Maria Kuźniarska (zapewne żona). Od 1914 r. kolejnym kierownikiem szkoły w Kamieniu został Roman Nowak. W przysiółkach Kamienia także uczono młodzież czytania i pisania oraz rachowania w wynajętych od mieszkańców izbach. Wg A. Ruraka w Krzywej Wsi szkołę zorganizowano w 1899 r. Była to początkowo dwuklasowa filia szkoły w Kamieniu. W Kamieniu-Prusinie szkołę utworzono w 1900 r., w wynajętym domu Rodzenia. Oficjalne „Schematyzmy …” dopiero w 1901 r. odnotowują fakt oddelegowania ze szkoły w Kamieniu do Krzywej Wsi Franciszka Myjaka, a do szkoły w Prusinie Julii Jurczak. Rok później do Krzywej Wsi został oddelegowany Jan Kogut, a do Prusiny Julia Knarówna, którą w 1904 r. zastąpiła Eleonora Borkowska. W 1908 r. w szkole w Prusinie rozpoczął pracę Wojciech Dagman, rok później szkoła otrzymała drugiego nauczyciela którym po kolei byli: Maria Masłówna, Helena Antosiewicz, Katarzyna Dagmanowa i Władysław Gliński. W szkole w Krzywej Wsi drugi nauczyciel, obok Jana Koguta pojawia się w 1912 r., a została nim Zofia Rączkówna. Od roku 1904 roku obydwie szkoły są wykazywane w dokumentach jako samodzielne. Szkoła w Podlesiu została po raz pierwszy wykazana pod rokiem 1907. Do tej szkoły jako pierwsza nauczycielka przyszła pracująca do tej pory w Kamieniu Zofia Kucharska. W roku 1912 nauczycielką tej szkoły była Maria Wilówna, a w latach 1913-1914 uczyła Maria Bielecka.
Jan Barański kierownik szkoły w latach 1926-1939, z lewej żona Wanda Barańska nauczycielka i organizatorka KGW, w środku Ludwika Argasińska nauczycielka, współorganizatorka i instruktorka KGW
W Łowisku powstanie szkoły zostało odnotowane pod rokiem 1898. Przez kilka pierwszych lat działalności jej jedynym nauczycielem był Adolf Herman, dopiero w 1906 r. drugim nauczycielem została Salomea Trzeplówna, którą z kolei w 1911 r. zastąpiła Bronisława Pawłowska. Kolejna zmiana nastąpiła rok później, gdy obsada szkoły stała się trzyosobowa – oprócz kierownika szkoły Adolfa Hermana pracę w niej rozpoczęły Jadwiga Hermanowa i Janina Michalska. Jeśli chodzi o Steinau (Nowym Kamień) to wg T. Krausa pierwsza, wybudowana przez kolonistów szkoła działała w latach 1784-1879. Budowę nowej szkoły ukończono w 1880 r. naprzeciw kościoła ewangelickiego w Steinau, a pierwszymi pracującymi w niej nauczycielami byli Melchior Friedrich Schneider, Johann Sebastian Kraus, Wilhelm Gohner. Tamtejsza szkoła wg „Szematyzmu …” została odnotowana dopiero w 1882 r. jako szkoła wyznaniowa a jej pierwszym nauczycielem był Franciszek Husa. W późniejszych latach nauczycielami w tej szkole byli także Jan Winter (od 1884 r.), Józef Turek (od 1888 r.), Paweł Kutschera (1892), Karol Muller (od 1894 r.), Paweł Sikora (1896-1904), Jakób Muller (1905-1907), Filip Bechtloff (1908-1911), Gustaw Rilling (1912) i Gustaw Daum (1913-1914). Po wojnie w szkole tej uczył A. Filcher (1917-1919). Szkoła ta spalona podczas I wojny światowej została odbudowana po wojnie. Tu dzieci pobierały naukę do trzeciej klasy włącznie, po czym przechodziły do sześcioklasowej, a od 1936 r. siedmioklasowej szkoły w Kamieniu. Szkolnictwu powszechnemu w Kamieniu patronowała hr. Maria Teresa Ressequierowa. Dbała ona przede wszystkim o nauczanie podstawowe dzieci i młodzieży i przyuczanie do zawodu. W działalności tej wspomagał ją hr. Ferdynand Hompesch z Rudnika, który propagował i organizował szkolnictwo zawodowe. W Rudniku utworzył on szkołę zawodową, w której chłopcy uczyli się koszykarstwa, stolarstwa i krawiectwa, a dziewczęta dziewiarstwa. Dzięki opiece hr. Ressequierowej wiele zdolnej młodzieży uczyło się w szkołach średnich, a nawet wyższych. Skomplikowane i nie do końca jasne są początki budowy nowej szkoły. Relacje zebrane przez A. Ruraka są rozproszone i niespójne. Pisał on m.in. powołując się na zapisy w Księdze protokołów Zwierzchności i Rady Gminy: „Za kadencji wójta Jakuba Łacha w latach 1907-1910 podjęto budowę nowej szkoły w Kamieniu-Górce, już z czterema salami wykładowymi”. Z kolei pisząc o ostatnich latach przed wybuchem I wojny światowej zaznacza iż „Nadmierny wysiłek ludności przy budowie kościoła i plebanii spowodował opóźnienie w budowie szkoły w Kamieniu-Górce”. W innym miejscu zaś pisze „Zwieziono już potrzebne materiały na jej budowę, prace jednak przerwał wybuch I wojny światowej”. Kronika szkolna także potwierdza, że przed wybuchem I wojny światowej rozebrano budynek starej szkoły ale nie doszło jeszcze do wylania fundamentów nowej szkoły. Świadczyć może o tym także fakt poświęcenia kamienia węgielnego dopiero w 1923 r. Ostatecznie budynek pomieścił także nie cztery a osiem sal lekcyjnych. Być może w międzyczasie zdecydowano się na dobudowanie nieplanowanego wcześniej piętra? W czasie wybuchu I wojny światowej oraz w latach późniejszych działalność oświatowo-wychowawcza poważnie osłabła. Wtedy to z ośmiu nauczycieli pozostało tylko czterech, resztę wcielono do wojska. Dzieci z Kamienia-Górki uczył Antoni Łach nie posiadający przygotowania pedagogicznego. Łach uczył także dzieci w Kamieniu-Podlesiu. W czasie wojny nauczanie dzieci odbywało się w izbach mieszkalnych, gdyż rozpoczęta budowa szkoły została przerwana. Tyle przekaz A. Ruraka, natomiast kronika szkolna stwierdza iż „Przez cały czas wojny oraz po wojnie, aż do 1924 r. nauka odbywała się w budynku gminnym, który nie spełniał warunków do nauczania. Był bowiem przegniły, zagrzybiały i groził zawaleniem”. Nauka prowadzona była na dwie zmiany, po osiem godzin dziennie, zarówno w dni robocze jak i w święta. Nauczanie trwało sześć miesięcy, od początku listopada do końca kwietnia. W pozostałych miesiącach roku dzieci nie mogły się uczyć, ponieważ musiały pracować w gospodarstwach rodziców, zastępując ojców będących na wojnie. Po zakończeniu I wojny światowej wobec bardzo trudnych warunków lokalowych nauczania i dużej liczby dzieci w wieku szkolnym powrócił temat przerwanej na wstępnym etapie budowy nowej szkoły. Inicjatorem starań był ks. H. Grębski, który później wiele czasu i starań poświęcał tej sprawie. W 1923 roku założono fundamenty pod dzisiejszą szkołę i w dniu 12 września 1923 roku poświęcono kamień węgielny tej szkoły. Oto treść dokumentu opisującego to wydarzenie: Jak wspomniano w powyższym dokumencie szkołę budowano bez pomocy finansowej ze strony państwa, gdyż Skarb Rzeczpospolitej z braku funduszów, nieustalonej jeszcze waluty, nie mógł nawet udzielić pożyczki na ten cel. W sierpniu tego roku utworzono Komitet Budowy Szkoły, w skład którego weszli: naczelnik gminy Marcin Szewczyk, jako prze-wodniczący oraz ks. H. Grębski, Daniel Sądej, Tomasz Chamot, Jan Piela i Stanisław Nowak kierownik szkoły. Pieniądze na budowę szkoły pochodziły ze składek mieszkańców Kamienia oraz sprzedaży części lasu gminnego. Na fundusz budowy szkoły w tym czasie, jak wynikało z kroniki szkolnej w Kamieniu, prowadzono dodatkowe opodatkowanie gospodarstw. Wtedy Kasa gminna była pusta, wobec tego rozpisano „konkurencję” stosowną do majątku każdego obywatela. Składano ją trzykrotnie i to okazało się za mało, sprzedano kawałek lasu gminnego i pola, nieużytki gminne (…). Dalszej budowy zaprzestano, brakowało funduszów i nie było źródła skąd można było dalej pieniądze czerpać. Dopiero kiedy skarb państwa wyasygnował znaczną kwotę na tę budowę, szkołę ukończono. Dzięki staraniom tutejszego posła Marcina Sochy gmina otrzymała zapomogę w kwocie 3000 zł i drugą w kwocie 10000 zł. Pierwsze zajęcia w nowym budynku odbyły się w listopadzie 1924 roku, w rok od rozpoczęcia budowy. Nauka odbywała się tylko w 3 salach. Na większą rozbudowę, jak wspomniano powyżej zabrakło wtedy pieniędzy. Dopiero dzięki pomocy Skarbu Państwa można było kontynuować prace. Wydaje się, że z tym faktem należy wiązać ogłoszenie zamieszczone w „Tygodniku Kupiec” z 1925 r. o rozpisaniu przez władze gminy konkursu na „wybudowanie szkoły 7-klasowej piętrowej, a mianowicie, na parterze sienka, westybul, kancelaria, 3 pokoje kuchnia, piwnica, przedpokój, schody na piętro, na parterze 5 klas gabinet przyrodniczy i westybul”. Termin składania ofert został wyznaczony na 15 stycznia 1925 r. Przyznanych przez państwo pieniędzy nie wystarczyło jednak na całkowite wykończenie budynku. Brak było poręczy przy klatce schodowej, budynki gospodarcze nie były przykryte, brak było toalet dla uczniów. Jednak we wrześniu 1925 roku szkoła była prawie ukończona, w użytku było 6 sal lekcyjnych. W grudniu tegoż roku pokryto budynek gospodarczy kosztem gminy. Koszt budowy samej szkoły według zachowanego kosztorysu wyniósł ponad 4.000.000.000 marek polskich, a wykończenie budynku drugie tyle.
Stary sztandar szkoły z 1929 r., przekazany przez ks. prałata Tadeusza Wójcickiego szkole w 2016 r., jest eksponowany w świetlicy Zespołu Szkół w Kamieniu
W 1923 r. w szkole uczyło pięciu nauczycieli: Stanisław Nowak – kierownik, Władysława Nowak, Jan Kogut, Jan Barański i Matylda Sawicka. W 1926 r. w szkole pracowało czterech nauczycieli i ks. katecheta Tomasz Pacuła. W tym roku w sześcioklasowej szkole uczyło się 236 dzieci. Wśród uczącej się młodzieży 250 było wyznania katolickiego i 21 mojżeszowego. Wydany w 1924 r. a przygotowany przez Seweryna Lehnerta „Spis nauczycieli publicznych szkół powszechnych i państwowych seminariów nauczycielskich oraz spis szkół w okręgu szkolnym lwowskim obejmującym województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie” zawiera kilka wartych przytoczenia informacji dotyczących nauczycieli i budynku szkoły w Kamieniu i innych szkół z terenu gminy. Kamień: Jako nauczyciele uczący w szkołach na terenie współczesnej gminy Kamień zostali wymienieni: Łowisko: Kamień-Prusina: Kamień-Podlesie: Krzywa Wieś:
Ludwika Wierzbicka (Argasińska) – długoletnia nauczycielka szkoły w Kamieniu od 1928 r.
Zamieszczone we wspomnianej pracy tabelaryczne zestawienie dotyczące budynków szkolnych wskazuje, że w tym roku kamieńska szkoła była szkołą o pięcioletnim toku nauki. W nowym, murowanym budynku mieściło się 8 sal lekcyjnych, a w drewnianym, wynajętym budynku były 3 sale lekcyjne. Kierownik szkoły nie posiadał mieszkania służbowego, natomiast dysponował ogrodem o powierzchni 1400 m2 i 2 morgami gruntu ornego. 22 września 1926 r. obowiązki kierownika szkoły objął Jan Barański. Dotychczasowy kierownik Stanisław Nowak został mianowany kierownikiem szkoły w Zalesiu. Po kilku wizytacjach przeprowadzonych przez Inspektora szkolnego Longina Pyza, 16 kwietnia 1927 roku kurator Okręgu Szkolnego we Lwowie nadał szkole tytuł „6-cio klasowej Szkoły Powszechnej im. św. Stanisława Kostki”. 10 VI 1929 r. podczas wizytacji kanonicznej dekanatu sokołowskiego poświęcenia szkoły dokonał bp Karol Józef Fischer. Biskup poświęcił wówczas również sztandar szkoły (A. Rurak mylnie podaje jako datę poświęcenia sztandaru czerwiec 1927 r.). Na patrona szkoły wybrano św. Stanisława Kostkę, patrona młodzieży. Wydarzenie to dokumentuje wkładka do kroniki szkolnej, pod którą złożyli swoje podpisy, oprócz ks. biskupa i proboszcza parafii, także starosta powiatu niżańskiego Adam Raszyński, Józef Wagner – inspektor szkolny, Andrzej Piróg – wójt gminy, członkowie rady szkolnej oraz miejscowe nauczycielstwo. W tym roku też obsada nauczycielska w szkole wzrosła do sześciu osób. Oprócz kierownika Jana Barańskiego uczyli w niej: Ludwika Argasińska, Jan Kogut, Matylda Sawicka, Adolf Czerwiński i katecheta ks. Adam Wojnarowski. W I połowie lat trzydziestych wśród kadry nauczycielskiej nastąpiły duże zmiany. W 1935 r. w szkole tej, również pod kierownictwem Jana Barańskiego uczyli: Zofia Twaróg, Ludwika i Mieczysław Wierzbiccy, Janina i Józef Zygmuntowie i ks. Henryk Grębski – proboszcz. Później, przed wybuchem II wojny światowej Zofię Twaróg zmieniła Zofia Karpińska a religii zaczął uczyć ks. Michał Gądek. W Krzywej Wsi, Podlesiu, Prusinie i Nowym Kamieniu szkoły były przeważnie o jedno- lub dwuosobowej obsadzie. I tak kolejno pracowali: Jan Kogut i Janina Makuch w Krzywej Wsi, Mieczysław Moskal w Podlesiu, Antoni Ładoś w Prusinie, w Nowym Kamieniu Matylda Sawicka, Zofia Rączka-Gołąbek, a po nich także Zofia Guzek i Zofia Kapuścińska. W tych szkołach dzieci uczyły się do trzeciej klasy włącznie, a później chętni, którzy zamierzali kształcić się dalej, uczęszczali do szkoły w Górce. Pomimo oddania do użytku nowej szkoły trudno mówić o dobrych warunkach pracy nauczycieli. W 1932 r. klasy liczyły ponad 60 uczniów. Nauczycieli obowiązywał 35-, 36-godzinny tydzień pracy, katechetę tylko 10 godzin tygodniowo. Mimo tego, wyniki wedle wizytatorów były dobre. Prawie w każdym roku zdarzały się przerwy w nauce, powodowane niedogrzaniem sal lub epidemiami chorób. Z braku opału w 1929 r. w szkole w Górce nauka została przerwana na kilka tygodni: podobnie w 1938 r., kiedy po raz pierwszy zakupiono dla szkoły węgiel. Młodzież szkolna Krzywej Wsi zimą przynosiła do szkoły drewno opałowe żeby ogrzać salę lekcyjną. Trudne warunki bytowe ludności tej wsi sprzyjały szerzeniu się chorób. W 1929 r. panowała wśród uczniów epidemia odry, w 1937 r. odry, dyfterytu, świnki i szkarlatyny, a w 1938 r. było kilka przypadków tyfusu plamistego. Wśród uczniów zdarzały się także przypadki śmiertelne. W 1936 r. zmarł uczeń Ciak, a w 1939 r. Józef Białek, uczeń VII klasy.
Widok budynku szkoły po II wojnie światowej
Po ukończeniu budowy nowej szkoły w zorganizowano w niej świetlicę wraz z biblioteką. Wówczas to kierownik szkoły Stanisław Nowak przy pomocy nauczycieli przygotowywał występy teatralne i imprezy rozrywkowe. W występach teatralnych brali udział oprócz dzieci ze szkoły, także starsi aktorzy sprzed wojny. Wśród nich można wymienić: Anielę Piróg, Paulinę Stasiak, M. Socha, Stefanię Zaguła, Jana Kidę, Franciszka Łacha, Wojciecha i Marcina Dudzików oraz Antoniego Bednarza. Wystawiane przez zespół amatorski sztuki dla miejscowej ludności i w tzw. wyjazdach były odpłatne. Tylko w 1927 r. zespół szkoły z Kamienia zarobił 41,25 zł, wystawiając sztuki teatralne w szkole rodzimej i Prusinie. Dochód uzyskany z przedstawień i imprez przeznaczany był na fundusz z którego kupowano książki do biblioteki oraz na wyposażenie świetlicy. Z zarobionych w ten sposób pieniędzy także pokryto częściowo koszty zakupionego dla szkoły sztandaru, który w czerwcu 1929 r. został poświęcony przez ks. biskupa Fischera. Duże zasługi dla podźwignięcia podupadłej kultury wykazał nauczyciel szkoły w Krzywej Wsi Adam Makuch. Przez cały okres pobytu od 1925 r. do wybuchu II wojny światowej a także i później organizował z tamtejszą młodzieżą, wiele występów teatralnych. Nie szczędził też swych sił w przygotowaniu podobnych występów z młodzieżą Podlesia, Prusiny i Łowiska. W okresie międzywojennym szkoły stawały się centrami życia kulturalno-oświatowego wsi. Na przykład w 1933 roku kierownik szkoły w Kamieniu Jan Barański i nauczycielka tej szkoły Ludwika Argasińska (Wierzbicka) założyli Koło Towarzystwa Szkoły Ludowej, które liczyło w pewnym okresie kilkudziesięciu członków. Organizacja ta prowadziła 5 czytelni, w których książki i czasopisma rotacyjnie przenoszone były z jednej do drugiej miejscowości, organizowała dla mieszkańców uroczystości rocznicowe Odzyskania Niepodległości, Cudu nad Wisłą w 1920 roku, uchwalenia Konstytucji 3. Maja, Dni Morza i wiele innych. Nauczyciele pracowali społecznie w Kółku Rolniczym, w Kasie Gminnej, Radzie Gminy, pomagając w pracach biurowych i udzielając potrzebującym pomocy prawnej. Dużego wsparcia kierownictwu szkoły udzielały miejscowe rady szkoły. W ich skład wchodzili mieszkańcy wsi i pełnili te funkcje społecznie. W 1923 r. w skład Rady Szkoły w Górce wchodzili: Jan Piela, Tomasz Chamot. Stanisław Nowak, ks. Henryk Grębski i Jan Kiełb. Przewodniczącym rady był Jan Piela, a po roku 1935 Wojciech Gancarz. Lata 30 XX w. to czas dużego przyrostu demograficznego. Wedle sprawozdania Jana Barańskiego, kierownika szkoły w Górce, na terenie Kamienia wraz z jego przysiółkami w roku 1937 było 799 dzieci w wieku szkolnym a uczęszczało tylko 718 dzieci. Wśród uczniów 676 było wyznania rzymskokatolickiego i 42 wyznania mojżeszowego. Nie uczęszczało do szkoły 81 katolików i 8 żydów. Kierownik szkoły nie wyjaśnił w sprawozdaniu przyczyn nieuczęszczania dzieci do szkoły. Na pewno większość tych dzieci nie uczyła się w szkole z powodu ciężkich warunków materialnych. Także niewielu absolwentów szkoły w Kamieniu po ukończeniu szkoły powszechnej podejmowało naukę w szkołach średnich i zawodowych. Z zapisów dokonanych w kronikach szkolnych wynika, że były roczniki, z których żaden uczeń nie podejmował dalszej nauki. Grzegorz Boguń
Bibliografia: |
